Μετάφραση: Βασίλης Γιάτσης
1
Να θυμάσαι ότι υπάρχει μόνο μια μορφή «ποίησης». Το αντίθετο της ποίησης είναι η επαγγελματική δεξιοτεχνία. Προτού ξεκινήσεις να κάνεις μια ταινία, γράψε ένα ποίημα, ζωγράφισε μια εικόνα, φτιάξε ένα κολλάζ, γράψε ένα μυθιστόρημα ή ένα δοκίμιο κ.λ.π. Μόνο καλλιεργώντας την ικανότητα σου να εκφράζεσαι οικουμενικά διασφαλίζεις ότι θα κάνεις μια καλή ταινία.
2
Παραδόσου στις εμμονές σου. Δεν υπάρχει τίποτα καλλίτερο. Οι εμμονές είναι τα λείψανα της παιδικής ηλικίας. Και οι πλέον πολύτιμοι θησαυροί έρχονται από τα βάθη της παιδικής ηλικίας. Πρέπει να κρατάς πάντα ανοιχτή την πύλη προς την παιδική σου ηλικία. Δεν έχει να κάνει με συγκεκριμένες αναμνήσεις, αλλά με τα συναισθήματα. Δεν πρόκειται για το συνειδητό αλλά για το ασυνείδητο. Άσε το ποτάμι μέσα σου να κυλήσει ελεύθερα. Επικεντρώσου σ’ αυτό, αλλά την ίδια στιγμή να είσαι απόλυτα ήρεμος. Όταν κάνεις την ταινία σου, πρέπει να είσαι «βυθισμένος» σ’ αυτήν επί 24ωρου βάσεως. Μόνο έτσι θα περάσουν οι εμμονές σου -η παιδική σου ηλικία- στην ταινία σου, χωρίς ο ίδιος να έχεις συνείδηση περί αυτού. Και η ταινία σου θα γίνει ένας θρίαμβος της «παιδικότητας». Περί αυτού ακριβώς πρόκειται.
3
Χρησιμοποίησε το animation σαν μια μαγική λειτουργία. Το animation δεν αφoρά το να κάνεις άψυχα αντικείμενα να κινούνται, αφορά το να τα εμψυχώνεις. Προτού δώσεις ζωή σε ένα αντικείμενο, προσπάθησε να το καταλάβεις. Όχι τη χρηστική του λειτουργία, αλλά την εσωτερική του ζωή. Τα αντικείμενα, ιδίως τα πιο παλιά, υπήρξαν μάρτυρες συγκεκριμένων συμβάντων, ανθρωπίνων πράξεων και της τύχης αυτών, και έχουν τρόπον τινά σημαδευτεί απ’ όλα αυτά. Οι άνθρωποι τα έχουν αγγίξει σε διαφορετικές καταστάσεις, ενόσω ενεργούσαν υπό το κράτος ποικίλων συναισθημάτων, και έχουν αποτυπώσει σ’ αυτά διάφορες πνευματικές καταστάσεις. Αν θέλεις να αποκαλύψεις κάποιες απ’ αυτές τις κρυμμένες όψεις των αντικειμένων μέσα από την κάμερα, πρέπει ν’ αφουγκραστείς. Μερικές φορές ακόμη και για χρόνια. Πρώτα πρέπει να γίνεις συλλέκτης. Και μόνο μετά κινηματογραφιστής. Το να φέρνεις αντικείμενα στη ζωή μέσω του animation πρέπει να είναι μια φυσική διαδικασία. Η ζωή πρέπει να έρχεται μέσα απ’ αυτά και όχι μέσα από την ιδιορρυθμία σου. Ποτέ μην βιάζεις τα αντικείμενα. Μην αφηγείσαι τις δικές σου ιστορίες μέσω αυτών, αφηγήσου τις δικές τους.
4
Συνέχισε να περνάς από το όνειρο στη πραγματικότητα και αντίστροφους. Δεν υπάρχει λογική μετάβαση από το ένα στο άλλο. Μόνο μια ελάχιστη σωματική ενεργεία, που διαχωρίζει τα όνειρα από τη πραγματικότητα: το άνοιγμα ή το κλείσιμο των ματιών σου. Στην ονειροπόληση ούτε καν αυτό είναι απαραίτητο.
5
Καθώς προσπαθείς να αποφασίσεις τι είναι πιο σημαντικό, δείξε εμπιστοσύνη στην εμπειρία του ματιού ή την εμπειρία του σώματος· να εμπιστεύεσαι πάντα το σώμα, γιατί η αφή είναι πιο παλιά αίσθηση από την όραση και η εμπειρία απ’ αυτήν πιο θεμελιακή. Εκτός αυτού, στον σύγχρονο μας οπτικοακουστικό πολιτισμό, το μάτι είναι μάλλον κουρασμένο και «χαλασμένο». Η εμπειρία του σώματος είναι πιο αυθεντική, ακατοίκητη από την αισθητικοποίηση. Αλλά να προσέχεις τη συναίσθηση.
6
Όσο πιο βαθιά εισδύεις σε μια φανταστική ιστορία, τόσο πιο ρεαλιστικός πρέπει να είσαι όσον αφορά τη λεπτομέρεια. Στο σημείο αυτό πρέπει να βασιστείς πλήρως στην εμπειρία σου από τα όνειρα. Μη φοβάσαι μήπως γίνεις «βαρετά περιγραφικός», σχολαστικά έμμονος με κάποια «ασήμαντη λεπτομέρεια», ντοκουμενταριστικός. Πρέπει να πείσεις τους θεατές ότι όλα όσα βλέπουν στην ταινία σου τους αφορούν, ότι είναι μέρος και του δικού τους κόσμου και ότι έχουν υποβληθεί σ’ αυτήν μέχρι τέλους, χωρίς να το συνειδητοποιούν. Πρέπει να τους πείσεις γι’ αυτό με όλα τα μέσα που διαθέτεις.
7
Η φαντασία είναι ανατρεπτική, καθώς θέτει το δυνατό ενάντια στο πραγματικό. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πρέπει πάντα να χρησιμοποιείς τη πλέον αχαλίνωτη φαντασία σου. Η φαντασία είναι το μεγαλύτερο δώρο που έχει δεχθεί η ανθρωπότητα. Η φαντασία κάνει τους ανθρώπους ανθρώπινους, όχι η εργασία. Η φαντασία, η φαντασία, η φαντασία…
8
Διάλεγε πάντα θέματα για τα οποία νιώθεις αμφίθυμος. Η αμφιθυμία αυτή πρέπει να είναι αρκετά βαθιά έτσι ώστε να μπορείς να βαδίζεις στην κόψη της χωρίς να πέφτεις στη μία ή στην άλλη πλευρά της· ή και στις δύο συγχρόνως. Μόνο κάνοντας αυτό θα μπορέσεις να αποφύγεις το μέγιστο αμάρτημα: την ταινία à la thèse
9
Καλλιέργησε τη δημιουργικότητά σου ως μια μορφή αυτοθεραπείας. Μια τέτοια -ενάντια στην αισθητική- στάση φέρνει τη δημιουργικότητα πιο
κοντά στις πύλες της ελευθερίας. Αν υπάρχει εντέλει κάποιος σκοπός στη δημιουργικότητα είναι ότι μας απελευθερώνει. Καμιά ταινία (ζωγραφική, ποίημα) δεν μπορεί να απελευθερώσει το θεατή αν δεν απελευθερώσει πρώτα τον δημιουργό της. Οτιδήποτε άλλο είναι ζήτημα της «κοινής υποκειμενικότητας». Η δημιουργικότητα ως μια διαδικασία διαρκούς απελευθέρωσης των ανθρώπων.
10
Βάζε πάντα τη συνενοχή του εσωτερικού σου οράματος ή του ψυχολογικού αυτοματισμού πριν από μια ιδέα. Μια ιδέα, ακόμη και η μεγαλύτερη, δεν μπορεί να είναι ποτέ το μοναδικό κίνητρο για να θέλεις να κάνεις μια ταινία. Η δημιουργική διαδικασία δεν σημαίνει να περνάς από τη μια ιδέα στην άλλη. Μια ιδέα γίνεται μέρος της δημιουργικής διαδικασίας μόνο όταν έχεις βρει το θέμα που θέλεις να εκφράσεις και το έχεις κατανοήσει πλήρως. Μόνο τότε προκύπτουν οι σωστές ιδέες. Μια ιδέα είναι μέρος της δημιουργικής διαδικασίας, όχι μια παρόρμηση να γίνεις ξαφνικά δημιουργικός. Μη δουλεύεις ποτέ, πάντα να αυτοσχεδιάζεις. Το σενάριο είναι σημαντικό για τον παραγωγό, όχι για σένα. Είναι ένα μη δεσμευτικό τεκμήριο (document), στο οποίο πρέπει να επιστρέφεις μόνο όταν σε εγκαταλείπει η φαντασία σου.
Μολονότι έχω διατυπώσει τον Δεκάλογο αυτό στο χαρτί, δεν σημαίνει ότι αναφέρομαι σ’ αυτόν συνειδητά. Οι κανόνες αυτοί προέκυψαν τρόπο τινά μέσα από τη δουλειά μου, δεν προηγήθηκαν αυτής. Όπως και να ‘χει, όλοι οι κανόνες υπάρχουν για να παραβιάζονται (όχι για να τους αποφεύγει κανείς). Υπάρχει ωστόσο ένας κανόνας ο οποίος, αν παραβιαστεί (ή απλώς αποφευχθεί), γίνεται καταστροφικός για τον καλλιτέχνη: Μην υποτάσεις ποτέ τη δημιουργικότητά σου σε οτιδήποτε πέραν της ελευθερίας.
ΠΗΓΗ: Διαμαντής Καράβολας – Περιοδικό «Διαγωγή Μηδέν» τχ. 1, 2007
Επίμετρο: Ο Jan Svankmajer (Γιαν Σβανκμάγιερ) γεννήθηκε στην Πράγα το 1934. Ένας από τους σημαντικότερους δημιουργούς animation – γραφίστας, σχεδιαστής, γλύπτης, ποιητής, συγγραφέας – ο Σβανκμάγιερ κινείται στην παράδοση του σουρεαλισμού: «Ο σουρεαλισμός υφίσταται μέσα στη πραγματικότητα, όχι παράλληλα μ’ αυτήν». Πλάθει ένα κόσμο όπου οι φυσικοί και κοινωνικοί νόμοι αναστρέφονται ή και καταργούνται: τα αντικείμενα αποκτούν ζωή και αυτόνομη σκέψη ενώ ο άνθρωπος συνειδητοποιεί ότι το όνειρο και η φαντασία είναι η μόνη πραγματικότητα. Ο ίδιος αυτοχαρακτηρίζεται ως «ακτιβιστής σουρεαλιστής». Δηλώνει: «Νομίζω πως η δουλειά μου εξελίσσεται ολοένα και πιο πολύ σε μια απόπειρα απελευθέρωσης από τον φόβο και το άγχος (εσωτερικά ή εξωτερικά), ακόμα κι αν η διαδικασία πραγματοποιείται σπασμωδικά. Τα όπλα μου είναι ο σαρκασμός και το χιούμορ».
Artwork: © Jan Švankmajer [CC BY-SA 4.0], via Wikimedia Commons
εξιτήριον 