Γιάννης Στρούμπας | Η ζωή εν τάφω

Δημήτρης Κοσμόπουλος, Pixels, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2020, σελ. 64.

Προτάσσοντας ένα απόσπασμα από το μυθιστόρημα του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι Έγκλημα και τιμωρία, στη διόλου τυχαία επιλογή της μετάφρασής του από τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, ο Δημήτρης Κοσμόπουλος, στην ποιητική του συλλογή Pixels, προβαίνει σε μια σύνθεση για τη σύγχρονη πανδημία του κορονοϊού και τα πολυεπίπεδα παρεπόμενά της, εντοπίζοντας την εντυπωσιακή της αντιστοιχία με τα παραδιδόμενα από τον Ρώσο κλασικό: «Τῷ ἐφαίνετο τότε ὅτι ἔβλεπε τὸν κόσμον ὅλον μαστιζόμενον ὑπό φοβερᾶς καὶ πρωτοφανοῦς ἐπιδημίας, ἥτις, ἐλθοῦσα ἐκ τοῦ βάθους τῆς Ἀσίας, μετεδόθη εἰς τὴν Εὐρώπην». Ο Κοσμόπουλος δεν περιορίζεται σε υπαινιγμούς αλλά αναφέρεται ρητά στον «ιό με την κορόνα», τον τόσο επιβλαβή, ώστε ακόμη και η ωχρά σπειροχαίτη του Καρυωτάκη να μοιάζει με «άκακο ζωύφιο» μπροστά του. Άλλωστε, η σύγχρονη πανδημία υπερβαίνει τις ατομικές επιπτώσεις κι επιδρά στο σύνολο διά του εγκλεισμού και της ερήμωσης:

«Μάσκες στα πρόσωπα, αντισηπτικό,
έρημοι δρόμοι, περιπολίες φαντάρων.
Κι οι καύτρες, στα μπαλκόνια, των τσιγάρων».

Η ψυχολογία του εγκλεισμού, η οποία αποτυπώνεται στον καημό που περικλείει η εικόνα μιας καύτρας τσιγάρου, διαμορφώνεται από την υποταγή του πληθυσμού στις οθόνες, τη μαζική διέξοδο στην επιβληθείσα απομόνωση. Η ανθρώπινη ζωή εκχωρείται στους φωτογράφους, «στους μακιγιέρ του χρόνου, στων ειδήσεων τους γύπες», που την κυριεύουν ακριβώς διά των οθονών. Μπροστά σ’ αυτές εγκλωβισμένοι, οι «έρμοι άνθρωποι» «βυθίζονται στα ύδατα του ύπνου», μόνο που η συγκεκριμένη βάπτιση δεν συμβάλλει στη φώτιση αλλά στην αποχαύνωση. Ο Κοσμόπουλος ξετυλίγει το νήμα που άπλωσε ήδη από την προηγούμενή του συλλογή Θέριστρον, όπου οι οθόνες κινητών και υπολογιστών συνθέτουν έναν «ηλεκτρισμένο αγκαθώνα», ένα «πορνοστάσιο» που απογυμνώνει τον άνθρωπο ηθικά. Διά των αναφορών αυτών ο τίτλος της συλλογής καθίσταται ερμηνεύσιμος, εφόσον τα πίξελ είναι όλα εκείνα τα ηλεκτρονικά, φωτεινά σημεία των ηλεκτρικών οθονών, τα οποία συναποτελούν τη σχηματιζόμενη εικόνα.

Το ηλεκτρισμένο περιβάλλον διαμορφώνεται από τα τρομοκρατικά μικρόφωνα των μέσων ενημέρωσης:

«μυσταγώγησέ με στην ιερή σιωπή,
μακελάρηδες κραδαίνουν βόμβες μικροφώνου».

Μπροστά στις βόμβες των μικροφώνων, η σιωπή αναδεικνύει την ιερότητά της, όμως οι άχρηστες και ρυπαρές πληροφορίες, τα «μαζούτ των πληροφοριών», επιμένουν να σκορπίζουν τη μαυρίλα τους και να οριοθετούν την αιχμαλωσία κάθε αποδέκτη τους. Οι αιχμάλωτοι του Κοσμόπουλου παραπέμπουν στους αιχμάλωτους της πλατωνικής σπηλιάς, που βρίσκονται σε πλάνη όσο παραμένουν φυλακισμένοι στο σπήλαιο, και γενικότερα στη θεωρία των Ιδεών του Πλάτωνα. Ο Κοσμόπουλος συγκροτεί ένα πυκνό πλέγμα συσχετισμών, στο οποίο συντελείται μια διαρκής μεταφορά: από το πλατωνικό σπήλαιο στη σπηλιά όπου μονάζει ένας ασκητής, στο μοναχικό δώμα του κοσμοκαλόγερου Παπαδιαμάντη ή, παραμένοντας σε θρησκευτικό κλίμα, στον στάβλο όπου γεννήθηκε ο Χριστός. Τερματικός σταθμός των ενδολογοτεχνικών αυτών διαδρομών ορίζονται τα σύγχρονα σπηλαιώδη διαμερίσματα, ταυτιζόμενα με των «πολυκατοικιών τις τρύπες».

Ο ποιητής δεν υποδεικνύει πάντα ρητά τους όρους των συσχετισμών του. Μπορεί ο Παπαδιαμάντης να κατονομάζεται ήδη με την πρόταξη, εν είδει εισαγωγής, του δικού του μεταφρασμένου αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι, και να υποδηλώνεται έτσι εξαρχής συνειρμικά ένας διαφορετικού τύπου και ποιότητας εγκλεισμός, ο συνειδητός εκείνος του Σκιαθίτη· όμως ακόμη κι όταν οι συσχετισμοί αναπτύσσονται κρυπτικά, αποκαλύπτονται από την ορολογία που ταυτοποιεί τα υπονοούμενα. Η αναφορά στο απείκασμα («Κι έτσι ονομάσαμε ζωή το απείκασμά της») δεν επιτρέπει το προσπέρασμά της δίχως τη συσχέτισή της με την πλατωνική θεωρία, ώστε να υπενθυμίζεται η πλάνη στην οποία ζουν οι σύγχρονοι άνθρωποι. Το στοίχειωμα πάλι της σπηλιάς από τα αναρίθμητα φονικά παραπέμπει στον σταυρωμένο Χριστό και τη θυσία Του:

«Αιματοστάλαχτο δεντρί κι απάνω καρφωμένος
σαν μιας κατάρας όνειδος, ξένος και σταυρωμένος
αθώος Αμνός […]»,

με τον Αμνό να μην αφήνει περιθώρια παρανοήσεων.

Ο Κοσμόπουλος μεθοδεύει την αντανάκλαση των στοιχείων της ιστορικής, της λογοτεχνικής, της φιλοσοφικής και της θρησκευτικής παράδοσης στην πραγματικότητα των σύγχρονων πόλεων. Οι άδειες πόλεις μεταλλάσσονται, εξαιτίας της απαγόρευσης κυκλοφορίας στο πλαίσιο της υγειονομικής καραντίνας, σε κοιμητήρια όπου βασιλεύει η νέκρα. Ο Χριστός, Μεγάλη Παρασκευή του 2020, σταυρώνεται ξανά «σε λήψη διακαναλική», με εικόνες από ντρόουν (drones), οι οποίες επαναφέρουν τα πίξελ του κεντρικού ποιητικού σχολίου στη συλλογή. Κι ενόσω θα τελείται η αποκαθήλωση του θρησκευτικού συναισθήματος, «Οι γιάπηδες θα ορκίζονται στον νέο Βασιλέα». Ο αποστειρωμένος κόσμος καταντά ένα απέραντο ντράιβ – ιν (drive-in), όπου κάθε επαφή επιχειρείται μέσα απ’ τις περίκλειστες καμπίνες των αυτοκινήτων:

«Χτίσανε τον ορίζοντα με σιδερένιο τείχος
απ’ άκρη σ’ άκρη,
πάνω του θα προβάλλονται με digital ήχο
σε ύψη, σε μάκρη
της ημέρας το χάραμα, της δροσιάς η εσπέρα».

Κι αν η ποιότητα των ανθρώπινων σχέσεων προσδιορίζεται εντέλει από τις ταινίες δεύτερης διαλογής ή σεξουαλικού περιεχομένου που προέβαλλαν συνήθως τα ντράιβ – ιν, το σχόλιο του ποιητή περί «πορνοστασίου» εγκαθιδρύεται. Σ’ αυτό το περιβάλλον επιπλέουν μόνο οι σύγχρονοι Φαρισαίοι (ποίημα «Κατιών»), ενώ οι άγιες υπάρξεις υποχρεώνονται σε «αναχώρηση», με τη χορεία των «Ανιόντων» –αντιτίθενται στους «Κατιόντες»– να περιλαμβάνει στο εικονοστάσι της τους αποδημήσαντες των Βαλκανικών Πολέμων, της Μικρασιατικής Εκστρατείας, του Εμφυλίου αλλά και της ίδιας της ζωής και του στενότερου συγγενικού κύκλου του ποιητή.

Το στοχαστικό υπόβαθρο της συλλογής υποστηρίζεται κι από την προσεκτική επιλογή των λέξεων. Οι λέξεις του Κοσμόπουλου ανάγονται στα Ευαγγέλια («όξος και χολή» ή «άμπελος»), στην καθαρεύουσα του Παπαδιαμάντη («αλουργίδα»), στη δημώδη παράδοση και στον τρόπο με τον οποίο αυτή δημιουργεί σύνθετες λέξεις («’Ποσκέπασε» ή «αγριμολογώ» και «ντουφεκολογώ»), στη γλώσσα της σύγχρονης τεχνολογίας (φίρμες «Skype» και «Fujitsu»· ή «on-line», «laptop» και, ασφαλώς, «pixels»), στις ξένες λέξεις που έχουν εισρεύσει στην ελληνική γλώσσα και είναι διαδεδομένες («démodé» ή «gourmet»). Δεν απουσιάζουν οι τολμηρές γλωσσοπλασίες, όπως «γλωσσοπυρσόμορφη (χάρη)» ή «βαθυπόρφυρα (ερείπια)». Σε κάθε περίπτωση, η επίκληση του πρωτότυπου ύφους εξελίσσει το σχέδιο με το οποίο οι νοηματικές αναφορές των παραπομπών υπηρετούν το ποιητικό σχόλιο.

Η έκφραση του Κοσμόπουλου είναι υψηλής πνοής λυρική:

«Κι ο αέρας σμαλτωμένος με σιωπή
έγινε θάλασσα» ή «τα μάτια του στάζουν αγιάζι».

Κυριαρχούν σ’ αυτήν οι μεταφορές («ξεριζωμένοι οι εαυτοί μας μάς πονάνε» ή «Σαπίζουνε οι ψυχές μας σε αποστειρωμένα σελοφάν,/ αεροστεγώς κλειστές και σφραγισμένες») αλλά και οι εικόνες, οι οποίες συχνά εδράζονται σε συνειρμούς: οι σπόροι πέφτουν μουχλιασμένοι στην άμμο, ενώ οι μυριάδες κόκκοι της άγονης άμμου παραλληλίζονται με τα εξίσου αναρίθμητα πίξελ

(«Οι σπόροι μας δεν βρίσκουνε χώμα για να πεθάνουν.
Άρριζοι, μουχλιασμένοι πέφτουνε στην άμμο,
ψυχρή, κινούμενη λίμνη ψευδών εικόνων,
μυριάδες κόκκοι, pixels, θάλασσα εδώ χάμω»).

Σε τούτη την κοσμοπούλεια «ζωή εν τάφω» («νομίζουμε πως ζούμε, μα είμαστε σε τάφους»), η οποία ορίζεται από τη νέκρωση που επιφέρει ο εγκλεισμός και συνομιλεί σαφώς με τη θεολογική παράδοση του επιτάφιου θρήνου της Μεγάλης Παρασκευής αλλά και με τη λογοτεχνική του Στρατή Μυριβήλη, αναζητούνται λύσεις προς υπέρβαση της κρίσης. Ο ποιητής διερωτώμενος «πώς απολυμαίνονται οι ψυχές;», βρίσκει ως μόνη διέξοδο απέναντι στα «κρεματόρια του κεντρικού υπολογιστή» το «Να κατεβάσουμε τον ουρανό» και να τον εγκαταστήσουμε στον σκληρό δίσκο του μυαλού και της ψυχής μας: η άνοιξη θα κυριαρχήσει και η μοναξιά θα αρθεί μόνο όταν οι άνθρωποι αποσυνδέσουν τις κάμερες και τις οθόνες τους από την πρίζα, και σπάσουν το κλουβί ελευθερώνοντας τα πουλιά. Η λύση προϋποθέτει ωστόσο τη συμφιλίωση κάθε ατόμου με τον εαυτό του και το φυσικό περιβάλλον του, γεγονός διόλου αυτονόητο, όσο για τον άνθρωπο θα είναι «ο μεγαλύτερος εχθρός του» «τα εντός του». Η ανάσταση διέρχεται από την αυτογνωσία και την άρση της αλλοτρίωσης.